Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική του Μετσόβου

Γενικά στοιχεία για το Μέτσοβο.

Το Μέτσοβο, 59χλμ. ανατολικά των Ιωαννίνων, υπήρξε πάντα ένας από τους πιο ενεργούς οικισμούς της Ελλάδας. Η ευρύτερη περιοχή του Μετσόβου οριοθετείται από τις κορυφές της Κατάρας, του Ζυγού και του Περιστερίου. Αποτελεί κομβικό σημείο περάσματος από την Ήπειρο, στη Θεσσαλία και τη Δ. Μακεδονία, γεγονός εξαιρετικά σημαντικό στρατηγικά και εμπορικά. Κυριότεροι φυσικοί πόροι της περιοχής είναι τα δάση - μαύρη πεύκη και οξιά - και τα βοσκοτόπια, γεγονός που ευνόησε την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και της υλοτομίας, ενώ η γεωργική παραγωγή είναι ασήμαντη. Οι κάτοικοι της περιοχής είναι βλάχοι και αποκαλούνται "κουτσόβλαχοι" ή "μπουρτζόβλαχοι". Μιλούν ελληνικά και βλάχικα. Παλιότερα, μετακινούνταν με τα κοπάδια τους από τα ψηλά βοσκοτόπια στους κάμπους της Θεσσαλίας και τα παράλια της Ηπείρου. Η προέλευση του τωπονυμίου "Μέτσοβο" δεν είναι εξακριβωμένη. Μια άποψη θέλει να σημαίνει "αρκουδοχώρι", από τις σλαβικές λέξεις "μέτσκα = αρκούδα" και "όβο = χωριό", ενώ σύμφωνα με άλλη προέρχεται από τη λέξη Μεσοβούνι - Μετσοβουν - Μέτσοβο. Τα έθιμα και οι τοπικές παραδόσεις δεν διαφέρουν από αυτά της υπόλοιπης Ηπείρου. Το Μέτσοβο έχει μια πολύ αξιόλογη παράδοση στη δημιουργία υφαντών και ξυλόγλυπτων. Τα υφαντά του Μετσόβου είναι μοναδικά ως προς τον τύπο και τη διακόσμησή τους, η οποία είναι ένα σύνολο γεωμετρικών στοιχείων και συμβολικών στοιχείων του φυσικού κόσμου. Οι κάτοικοι της περιοχής του Μετσόβου έζησαν πάντοτε αυτόνομα. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας το Μέτσοβο είχε ειδικά προνόμια δεδομένου ότι η θέση του, ως πέρασμα της Πίνδου, είχε καίρια σημασία. Λόγω των προνομίων, το Μέτσοβο, ως κεντρικός οικισμός της περιοχής, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα. Υπήρξε κέντρο διοικητικό, εκκλησιαστικό και εμπορίου.

Πολεοδομική οργάνωση του οικισμού.

Το Μέτσοβο είναι χτισμένο σε απότομη πλαγιά. Διαιρείται σε δύο τμήματα, το πάνω και το κάτω, καθένα από τα οποία διαιρείται σε 2 και 4 συνοικίες, αντίστοιχα. Ο ιστός του χωριού διασχίζεται από δύο κύριους δρόμους, μεταξύ τους κάθετους. Επιπλέον υπάρχουν και μικρότεροι δευτερεύοντες δρόμοι, για την εξυπηρέτηση του οικισμού. Οι δρόμοι είναι όλοι στενοί (2-4μ. πλάτος) και στο μεγαλύτερο μήκος τους περιβάλλονται από ψηλές μάντρες και όγκους σπιτιών. Είναι στρωμένοι με σχιστόλιθο και κάθε 1.50 - 2.00μ. είναι τοποθετημένες πέτρες που προεξέχουν, για να μη γλιστράνε οι άνθρωποι και τα ζώα, το χειμώνα..

Ο οικισμός έχει ένα κέντρο - την αγορά, το οποίο βρίσκεται στη διασταύρωση των δύο βασικών δρόμων. Στο κέντρο βρίσκεται και η κεντρική πλατεία του οικισμού, γύρω από την οποία συγκεντρώνονται όλες οι κοινωνικές χρήσεις - καφενεία, δημόσια κτίρια, εκκλησία, βρύση. Στον οικισμό υπάρχουν συνολικά 13 εκκλησίες. Το Μέτσοβο είναι πυκνοδομημένος και κλειστός οικισμός. Γύρω από το κέντρο ακολουθείται το συνεχές σύστημα δόμησης, ενώ προς τα έξω το ελεύθερο. Οι προεξοχές των σαχνισιών συχνά σκεπάζουν το μεγαλύτερο πλάτος του δρόμου - γεγονός που δημιουργεί ακόμα εντονότερη αίσθηση κλειστού χώρου.

Αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά.

Υπάρχουν δύο τύποι σπιτιών - το τρίχωρο πλατυμέτωπο λαϊκό και το τετράχωρο - αρχοντικό. Υπάρχει και η μονόχωρη καλύβα που χρησιμοποιείται ως χώρος διαμονής στους χώρους σταβλισμού των κοπαδιών.

Το τρίχωρο σπίτι είναι διώροφο με χώρους διαμονής στον όροφο (σαράι, οντάς, χωτζιαρές) και βοηθητικούς στο υπόγειο (στάβλος, κελάρι). Το σαράι είναι ο χώρος υποδοχής και επικοινωνίας υπογείου - ισογείου. Προεξέχει προς το νότο σχηματίζοντας το κεπέγκι. Ο οντάς είναι το χειμωνιάτικο καθιστικό, χώρος ύπνου και μαγειρέματος. Στη νότια πλευρά του βρίσκεται το τζάκι. Δεξιά και αριστερά του τζακιού υπάρχουν ξύλινα μπάσια. Το μπάσι αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο του Μετσοβίτικου σπιτιού. Χρησιμοποιείται ως καθιστικό αλλά και χώρος φαγητού την ημέρα, ενώ το βράδυ μετατρέπεται σε κρεβάτι. Στρώνεται με υφαντά, κεντημένα στρωσίδια ή βαριά ζεστά ρούχα, το χειμώνα. Ο χωτζιαρές είναι ο καλοκαιρινός χώρος διαμονής και χώρος υποδοχής. Είναι ο χώρος με τα περισσότερα παράθυρα. Η οροφή του είναι το πιο προσεγμένο ταβάνι του σπιτιού. Εξωτερικά υπάρχει μικρή αυλή, η οποία περιβάλεται από ψηλό τοίχο.

Το τετράχωρο σπίτι είναι επίσης διώροφο με τους χώρους διαμονής στον όροφο και τους βοηθητικούς στο υπόγειο - ισόγειο. Διαφέρει από το τρίχωρο ως προς το γωνιαίο ή κρυφό. Χώρος διαμονής, ο οποίος βρίσκεται στην αντιδιαμετρική γωνιά από την είσοδο και αποτελεί τον καθαρά, χώρο διαμονής. Η προσπέλαση στο χώρο γίνεται μέσα από τον οντά και ανάμεσα από μεσάντρες (έτσι δημιουργείται η εντύπωση του κρυφού χώρου). Το τετράχωρο σπίτι έχει επίσης αυλή, αλλά μεγαλύτερη.

Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική του Μετσόβου ακολουθεί τα βασικά χαρακτηριστικά της τοπικής αρχιτεκτονικής της Ηπείρου. Υλικά δομής είναι η πέτρα (σχιστόλιθος) και το ξύλο (οξιά, ρόμπολο, καρυδιές - η περιοχή έχει άφθονα δάση). Το ρόμπολο ειδικά παρουσιάζει μεγάλη αντοχή στην υγρασία και τους μικροοργανισμούς. Η καρυδιά χρησιμοποιείται για την κατασκευή ξυλόγλυπτων. Το πάχος της εξωτερικής τοιχοποιίας είναι 70 - 90 εκ. και μένουν πάντα ανεπίχριστες (τα επιχρίσματα δεν αντέχουν στην παγωνιά και τις πολλές βροχές). Υπάρχουν ξυλοδεσιές σε διάφορες στάθμες, ανά 0.80 - 1.00μ. περίπου, που επιτρέπουν ύψος κτιρίων 9 - 10μ. περίπου. Όλες οι τοιχοποιίες του σπιτιού γίνονται από λιθοδομή (και οι εσωτερικές), με εξαίρεση αυτές που έχουν πολλά ανοίγματα και κάποιες του τελευταίου ορόφου - εκεί χρησιμοποιείται ο τσατμάς (ξύλινη κατασκευή) και το μπαγδατί (εσωτερική τοιχοποιία). Ως συνδετικό υλικό χρησιμοποιείται λάσπη από τα αργιλώδη εδάφη του τόπου. Τα ανοίγματα του κτιρίου κλείνονται με τζαμιλίκια. Τα δάπεδα στους ορόφους είναι ξύλινα ενώ στα υπόγεια είναι χωμάτινα ή πλακόστρωτα. Τα τζάκια έχουν στο εσωτερικό τους μικρό φεγγίτη, για να βλέπουν καλύτερα στο μαγείρεμα, ή να βλέπουν πότε θα φέξει. Βασικά όμως χρησιμοποιείται για να διατηρείται η εστία πάντα φωτεινή. Η στέγαση γίνεται με τετράρριχτη στέγη, με ξύλινα ζευκτά (συνήθως από ακατέργαστη οξιά) και επικάλυψη με σχιστόπλακες. Η στέγη προεξέχει περιμετρικά του κτιρίου περίπου 0.50 - 0.70μ.

Βιβλιογραφία

Χαρίσης Β. (1995). Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Τόμος έκτος, Θεσσαλία - Ήπειρος, Μέτσοβο, σελ. 161 - 224, εκδ. Μέλισσα

Μιχελής Π. Α. (1977). Το ελληνικό λαϊκό σπίτι, εκδ. ΕΜΠ

Διαμαντοπούλου Αν. (1995). Η αρχιτεκτονική των αρχοντικών της Ηπειρωτικής Ελλάδας (18ου - αρχών 19ου αι.). Αθήνα

Ήπειρος, ΖΑΓΟΡΙ, Ιωάννινα, Μέτσοβο, Κόνιτσα. ειδική εκδ. εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, Ανακαλύψτε την Ελλάδα, Νοέμβριος 2006.

Περιοδικό ΓΕΩΤΡΟΠΙΟ, Μέτσοβο. Αρχοντικό στην Πίνδο. Τεύχος 251, σ. 19. Ένθετο εφημ. Ελευθεροτυπία

Περιοδικό ΓΕΩΤΡΟΠΙΟ, Μέτσοβο. Αρχοντικό στην Πίνδο. Τεύχος 287, σ. 50. Ένθετο εφημ. Ελευθεροτυπία