ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΠΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Αλληλεπίδραση Ανθρώπου – Περιβάλλοντος -Τοπικού Πολιτισμού

Αξιοποίηση αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών: Η καλλιέργεια αρωματικών φυτών στην Ελλάδα- και ιδιαίτερα στην περιοχή της Ηπείρου η οποία συνδέεται παραδοσιακά με την ύπαρξη και αξιοποίηση φαρμακευτικών φυτών και βοτάνων [π.χ. επαγγέλματα που σχετίζονται με τα βότανα: οι φαρμακοτρίφτες, οι εξορκιστές για βασκανία, οι πρακτικοί γιατροί-Κομπογιαννίτες (από τους κόμπους στο μαντήλι τους για τα βότανα), Ματσουκάδες (από το μπαστούνι, τη ράβδο ή το ματσούκι) και Βικογιατροί (από τα βότανα του Βίκου)]- θα πρέπει να ενθαρρύνεται. Πρόκειται για καλλιέργειες ευπροσάρμοστες στις εδαφοκλιματικές συνθήκες της χώρας μας, οι οποίες δίνουν ποιοτικά ανώτερα προϊόντα και είναι φιλικές προς το περιβάλλον καθώς απαιτούν ελάχιστες εισροές, μπορούν να συμβάλουν θετικά στη μείωση της διάβρωσης των εδαφών σε ακαλλιέργητες περιοχές και δεν απαιτούν ιδιαίτερο μηχανικό εξοπλισμό. Επιπλέουν τονώνουν την τοπική οικονομία, δίνοντας τη δυνατότητα συμπληρωματικού εισοδήματος στον ντόπιο - και ιδιαίτερα στο γυναικείο-πληθυσμό. Η άρρηκτη σχέση αξιοποίησης των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών με την κοινωνική ζωή, τον πολιτισμό, το φυσικό περιβάλλον και φυσικά την οικονομία της Ηπείρου τεκμηριώνει τη δυνατότητα συμβολής της αξιοποίησής τους ακόμη και στις μέρες μας προς την κατεύθυνση της Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης της ορεινότερης περιφέρειας της Ελλάδας. (Μιχαηλίδου, 2007).

Διάσωση ντόπιων παραδοσιακών ποικιλιών: Ο συνδυασμός του φυσικού περιβάλλοντος και των γεωργικών πρακτικών που εφαρμόζονταν στις αρχές του 20^ου αιώνα βοήθησαν στη διατήρηση μεγάλου αριθμού τοπικών ποικιλιών προσαρμοσμένων στις τοπικές συνθήκες. Από τα τέλη του 1970 και μετά όμως παρατηρήθηκε, σύμφωνα με τελευταία έκθεση, σημαντική διάβρωση των Φυτογενετικών Πόρων στην Ελλάδα[1], με αποτέλεσμα να εμφανίζεται μεγάλος γενετικός εκφυλισμός ή εξαφάνιση σε ντόπιες παραδοσιακές ποικιλίες. Οι λόγοι που οδήγησαν σε αυτήν την κατάσταση έχουν να κάνουν- μεταξύ άλλων- με τις αλλαγές χρήσης γης, την εντατικοποίηση της γεωργικής παραγωγής, τη σταδιακή εγκατάλειψη της γεωργίας, την εισαγωγή «γενετικά βελτιωμένων» ποικιλιών σπόρων, από τις μεγάλες εταιρείες σπόρων- προκειμένου τα φυτά να παρουσιάσουν ανθεκτικότητα σε ασθένειες αλλά και τα γεωργικά προϊόντα να είναι περισσότερο εμφανίσιμα-, με αποτέλεσμα ακόμη και οι λίγοι εναπομείναντες «παραδοσιακοί» οικοκαλλιεργητές και παραγωγοί να προμηθεύονται αυτά τα υβρίδια και έτσι σταδιακά το πρωτογενές υλικό να εξαφανίζεται. Σε πείσμα των καιρών, έχει δημιουργηθεί ένα Πανελλαδικό Δίκτυο Καλλιεργητών για τη Διάδοση και Διάσωση των ντόπιων ποικιλιών και των αυτόχθονων αγροτικών ζώων, στο πλαίσιο των δράσεων και πρωτοβουλιών της εναλλακτικής κοινότητας «Πελίτι» (www.peliti.gr). Πρόκειται για ένα δίκτυο, ερασιτεχνών κατά κύριο λόγο καλλιεργητών, οι οποίοι μπορεί να είναι βιοκαλλιεργητές, παραδοσιακοί καλλιεργητές (χωρίς χρήση χημικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων (ΦΠΠ)), συμβατικοί καλλιεργητές (χρήση ΦΠΠ) με κοινό γνώρισμά τους το θέμα των ντόπιων ποικιλιών. Υπάρχουν συγκεκριμένοι όροι συμμετοχής και υποχρεώσεις στο δίκτυο, τόσο για τους καλλιεργητές όσο και για τους διατηρητές ποικιλιών αλλά και για όσους επιθυμούν να προμηθευτούν ποσότητα σπόρων από τα εν λόγω αγροκτήματα. Πρόκειται για μια αξιοσημείωτη εθελοντική προσπάθεια που στοχεύει στη διατήρηση των παραδοσιακών ποικιλιών, στη διασφάλιση της καθαρότητάς τους και αποτελεί ένα βήμα προς τη διατήρηση της πολύτιμης γεωργικής ποικιλότητας αλλά και προς τη διατήρηση του ντόπιου πληθυσμού των ορεινών και μειονεκτικών περιοχών. Στο Ν. Ιωαννίνων υπάρχουν καταγεγραμμένοι στο δίκτυο τρεις καλλιεργητές, ένας βιολογικής και δύο παραδοσιακής καλλιέργειας που μεταξύ άλλων καλλιεργούν: κόκκινες πατάτες, άσπρο καλαμπόκι, μήλα και αχλάδια που ενδείκνυνται σε χαμηλές θερμοκρασίες, «τσεπελόσυκα» (μοιάζουν με κορόμηλα) και άλλες ποικιλίες σύκων, διάφορα λαχανικά, αμπέλια, ενώ ένας καλλιεργητής αναζητά την ποικιλία των κοκκινοπράσινων αχλαδιών που υπήρχαν στην περιοχή των Ιωαννίνων.

Ξαναζωντάνεμα ορεινών οικοσυστημάτων-περιοχών: Το φυσικό περιβάλλον και ο πολιτισμός της Πίνδου ήταν πάντα άρρηκτα συνδεδεμένα και αλληλοεπηρεαζόμενα- αρνητικά ή/και θετικά - από την παρουσία του ανθρώπου στους γύρω οικισμούς. Οι διαφορετικοί τρόποι εκμετάλλευσης και χρήσης της γης από τους νομάδες κτηνοτρόφους συνέβαλαν στη διαμόρφωση των τύπων βλάστησης της περιοχής π.χ. η υπερβολική υλοτόμηση δέντρων και η αποψίλωση εδαφών για δημιουργία καλλιεργήσιμης γης ή βοσκοτόπων οδήγησε στον περιορισμό των εκτάσεων που καταλάμβαναν τα δρυοδάση (οι βελανιδιές αναπτύσσονται, συνήθως, σε περισσότερο γόνιμα εδάφη). Ακολούθως η υπερβόσκηση οδήγησε σε περαιτέρω υποβάθμιση της χλωριδικής βιοποικιλότητας μετατρέποντας τις εκτάσεις σε τύπο βλάστησης που κυριαρχούν αείφυλλα είδη όπως: πουρνάρια, κέδροι κλπ. Από την άλλη, η διατήρηση μεγάλων κοπαδιών κτηνοτροφικών ζώων καθώς και η εποχική μετακίνηση των νομάδων κτηνοτρόφων συντέλεσε στη διατήρηση πολλών ειδών πανίδας και κυρίως των μεγάλων θηλαστικών που διαβιούν στην περιοχή, όπως η καφέ αρκούδα και ο λύκος, αφού τους εξασφάλισε συμπληρωματική τροφική πηγή αλλά και διόδους μετακίνησης και καταφύγια ώστε να διατηρηθούν οι πληθυσμοί. Η κατάσταση αυτή άλλαξε από τα μέσα του 20^ου αιώνα που παρατηρήθηκε εγκατάλειψη των παραδοσιακών επαγγελμάτων και συρρίκνωση του πληθυσμού των ορεινών περιοχών με επακόλουθες αρνητικές επιπτώσεις στα ορεινά οικοσυστήματα. Η ιστορία των ελληνικών ορεινών οικοσυστημάτων δείχνει ότι η άγρια ζωή μπορεί να συνυπάρξει με την ανάπτυξη, αρκεί οι ανθρώπινες δραστηριότητες να έχουν ως μέτρο τις δυνατότητες και τους περιορισμούς που επιβάλει η φύση (WWF, 1999). Η ανάγκη-τάση για ξαναζωντάνεμα των ορεινών περιοχών είναι ζητούμενο στις μέρες μας, το ερώτημα-προβληματισμός που τίθεται όμως είναι κατά πόσο οι σχεδιαζόμενες αναπτυξιακές, αγροτουριστικές, αγροπεριβαλλοντικές πολιτικές θα αλλοιώσουν τη φυσιογνωμία και τα αρχέγονα χαρακτηριστικά της περιοχής στο όνομα της προώθησης της «αειφόρου ανάπτυξης» ή θα γίνουν με βάση την ολιστική διεπιστημονική μεθοδολογία, τις διαδικασίες, τις διαδοχικές φάσεις, τις αξίες και τις αρχές που μπορούν να οδηγήσουν σε μια Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη της Ηπείρου?

Γυναικεία επιχειρηματικότητα και άρση κοινωνικού αποκλεισμού στις ορεινές περιοχές: Στην Ελλάδα παρατηρείται υψηλός βαθμός κοινωνικού αποκλεισμού, υψηλά ποσοστά ανεργίας καθώς επίσης και ανεπαρκές πλαίσιο υποστήριξης γυναικών για ανάπτυξη επιχειρηματικής και επαγγελματικής δραστηριότητας, κυρίως για τις γυναίκες που είναι κάτοικοι απομακρυσμένων, ορεινών και νησιώτικων περιοχών. Στο πλαίσιο αυτό διαμορφώθηκε ένα πιλοτικό και καινοτόμο Διαπεριφερειακό Μοντέλο Υποστήριξης Προώθησης, Πιστοποίησης, Παρακολούθησης και Μικρο-χρηματοδότησης επιχειρηματικών πρωτοβουλιών Γυναικών στην κοινωνική οικονομία, το οποίο αναπτύχθηκε σε 5 περιφέρειες της Ελλάδας μεταξύ των οποίων και η Ήπειρος. Το πρόγραμμα «ΔΙΩΝΗ ΙΙ», για την περιφέρεια της Ηπείρου είχε ως στόχο την κατάρτιση ανέργων γυναικών - μελλοντικών Επιχειρηματιών και υφισταμένων Επιχειρηματιών (για ενδυνάμωσή τους) στον τομέα του περιβάλλοντος και ειδικότερα στη δημιουργία κοινωνικών επιχειρήσεων και εμπορία βιολογικών προϊόντων. Επιμέρους στόχοι είναι η Προώθηση της Ποιότητας και της Υγιεινής διατροφής, με παραγωγή και διάθεση από τις Νεοδημιουργούμενες Γυναικείες Επιχειρήσεις δυσεύρετων σήμερα Βιολογικών Παραδοσιακών Προϊόντων, η προώθηση των ίσων ευκαιριών - στην επαγγελματική ζωή, στην κοινωνική ζωή και στην οικογενειακή ζωή, η εξοικείωση των γυναικών με νέες τεχνολογίες, η απόκτηση γνώσεων, η ανταλλαγή εμπειριών και εμπειρογνωμοσύνης κ.α. Το γεγονός ότι αναπτύσσεται κυρίως σε φτωχές και υπανάπτυκτες περιοχές, αναμένεται να συμβάλλει στην τοπική ανάπτυξη και την γυναικεία επαγγελματική δραστηριοποίηση στις περιοχές αυτές. Έτσι συμπληρώνεται το οικογενειακό εισόδημα και τονώνεται η αυτοπεποίθηση των γυναικών αυτών και το αίσθημα προσφοράς στην οικογένεια αλλά και στον τόπο τους, ενώ παράλληλα αποτελεί κίνητρο ώστε να μην εγκαταλειφθούν οι απομακρυσμένες ορεινές περιοχές. Τα θετικά προσδοκώμενα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας όμως έρχονται να ακυρωθούν από την πρόθεση του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων να περιορισθεί σημαντικά ή και να καταργηθεί η στήριξη των βιολογικών προϊόντων, γεγονός που αφήνει έκθετους όλους όσους εμπλέκονται στη διαδικασία παραγωγής και εμπορίας προϊόντων βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας. (http://www.enet.gr/online/online_text/c=112,id=90606560). Τέτοιου είδους ενέργειες είναι ιδιαίτερα επιζήμιες για τις προοπτικές και δυνατότητες ανάπτυξης και ειδικότερα για τη νεανική και γυναικεία επιχειρηματικότητα και τη συγκράτηση του πληθυσμού των ευάλωτων ορεινών περιοχών.

Χρηματοδότηση για υλοποίηση έργων στην Ήπειρο: Με βάση το νέο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (ΠΕΠ), έχει εγκριθεί ποσό 485 εκατομμυρίων ευρώ για την υλοποίηση έργων στην περιοχή της Ηπείρου και κατόπιν αυτού όλοι οι φορείς της περιοχής καλούνται να ανταποκριθούν στην πρόκληση του Δ΄ ΚΠΣ. Στο ΠΕΠ, που είναι κοινό για την Ήπειρο, την Θεσσαλία και την Στερεά Ελλάδα, οι πόροι είναι δεσμευμένοι για συγκεκριμένα έργα για κάθε περιοχή και οι στρατηγικοί στόχοι περιγράφονται με σαφήνεια για την επόμενη εξαετία. Ωστόσο τα μέτρα, οι άξονες και τα έργα, θα συναποφασιστούν από τους φορείς της Ηπείρου. Οι τρεις κεντρικοί πυλώνες είναι η ενίσχυση της οικονομίας και της εξωστρέφειας, η ενίσχυση της απασχόλησης, η καταπολέμηση της ανεργίας και η προστασία του περιβάλλοντος. Ιδιαίτερα στην περίπτωση της προστασίας του περιβάλλοντος υπάρχει βαθμολόγηση των περιφερειών και σε όσες τα έργα καθυστερούν ή δε λαμβάνονται τα απαραίτητα μέτρα θα αφαιρούνται κονδύλια. Έτσι θεωρείται απαραίτητη η εκπόνηση υψηλής ποιότητας περιβαλλοντικών και άλλων μελετών (εφαρμογή της κοινοτικής οδηγίας 42/2001 για τη «Στρατηγική Εκτίμηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων», για τη διερεύνηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από προγράμματα και σχεδιασμούς) αλλά και οι πιστοποίηση των εμπλεκόμενων φορέων ώστε να μπορούν να υλοποιήσουν τα έργα. Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι δίνεται στην περιοχή η δυνατότητα να γίνουν κάποια έργα, όπως: ΧΥΤΑ Ιωαννίνων, διάνοιξη λεωφόρου Κενάν Μεσσαρέ για την κυκλοφοριακή αποσυμφόρηση της πόλης, Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών Ηγουμενίτσας κ.α. και γι΄ αυτό απαιτείται συντονισμένη και στοχευμένη- στα συγκεκριμένα προβλήματα της περιοχής- προσπάθεια από όλα τα εμπλεκόμενα μέρη ώστε να ξεπεραστεί η όποια μικροπολιτική, κοντόφθαλμη λογική και να αξιοποιηθούν τα χρήματα αυτά μέσα στο προβλεπόμενο χρονικό ορίζοντα. Η εμπεριστατωμένη και αντικειμενική ενημέρωση των πολιτών είναι εξίσου απαραίτητη, ώστε να αρθούν οι όποιες επιφυλάξεις απέναντι στα υλοποιούμενα έργα, ενώ μπορεί να αποτελέσει ένα βήμα προς την ενεργό συμμετοχή και εμπλοκή των πολιτών στο σχεδιασμό της πόλης τους.

Χειμερινές μαθητικές βδομάδες- «Λευκές και Πράσινες τάξεις»: Στο παρελθόν, και επί μια τριετία μέχρι το 2004, πραγματοποιήθηκε ο θεσμός των χειμερινών μαθητικών εβδομάδων, με τις «πράσινες» και «λευκές» τάξεις. Δεκάδες χιλιάδες παιδιά με το πρόγραμμα αυτό, επισκέφτηκαν για μία βδομάδα περιοχές με ιδιαίτερο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον ή /και περιοχές οι οποίες βρίσκονται πλησίον των χιονοδρομικών κέντρων της χώρας. Οι περιοχές αυτές ήταν στο μεγαλύτερο τους ποσοστό ορεινές. Εκεί, τα πρωινά οι μαθητές ασχολήθηκαν με χειμερινά αθλήματα και ψυχαγωγικές δραστηριότητες στη φύση ή με περιηγήσεις και άλλες σχετικές με το περιβάλλον δραστηριότητες αντίστοιχα, ενώ το απόγευμα συνέχιζαν κανονικά το σχολικό πρόγραμμά τους. Παράλληλα παρακολούθησαν διαλέξεις οι οποίες αφορούσαν στην πολιτιστική ιστορία της περιοχής και επισκέφτηκαν τους χώρους που παρουσιάζουν πολιτιστικό και ιστορικό ενδιαφέρον.

- Ο θεσμός αυτός, ο οποίος όμως δυστυχώς σταμάτησε κυρίως λόγω οικονομικών, νομικών και λειτουργικών προβλημάτων και συγκυριών, θα μπορούσε να αποτελέσει:

- μια μοναδική εκπαιδευτική εμπειρία για τον φυσικό πλούτο της χώρας, τους παραδοσιακούς αγροτικούς και ορεινούς οικισμούς, τις γεωργικές και κτηνοτροφικές ασχολίες, τις παραδοσιακές γεύσεις, τα τοπικά ήθη και τη λαϊκή δημοτική παράδοση. Θα αποκτούσαν εικόνες και εμπειρίες ενός εναλλακτικού τρόπου ζωής, πιο κοινοτικού, πιο αυθεντικού, πιο φυσικού, πιο φιλικού προς το περιβάλλον, προς τον πολιτισμό, προς τον άνθρωπο.

- μια λύση για την επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου πέρα από τα Σαββατοκύριακα, μια σημαντική εισροή εισοδήματος και μείωση της ανεργίας. Επίσης, οι λευκές και οι πράσινες τάξεις, με τις αθλητικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες που προσέφεραν στους μαθητές, αυξάνουν τις πιθανότητες στο να κερδίσουν οι ορεινές περιοχές, μόνιμους επισκέπτες, οπαδούς- λάτρεις των δραστηριοτήτων αυτών.

- Προγράμματα σαν αυτά των «πράσινων» και «λευκών τάξεων», τα οποία είχαν τόσα πολλαπλασιαστικά οφέλη για τις απομακρυσμένες και ορεινές περιοχές της χώρας μας και για τους μαθητές, θα πρέπει να υπερπηδάνε τα όποια λειτουργικά, οργανωτικά εμπόδια, και να γίνουν μόνιμοι θεσμοί, συμβάλλοντας σταδιακά και ουσιαστικά στο ξαναζωντάνεμα των ορεινών περιοχών και στη δημιουργία περιβαλλοντικής συνείδησης στη νέα γενιά.

Έκδοση της εναλλακτικής κοινότητας «Πελίτι». Κατά τόπους αγροκτήματα για τη διαφύλαξη των ντόπιων ποικιλιών και των αυτόχθονων αγροτικών ζώων. Τεύχος 7^ο Σεπτέμβριος 2007-Σεπτέμβριος 2008.

Κασσιός Κ., Λάμπρου Μ. και Λέκα Α., 2007. Η συμβολή των διαδικασιών περιβαλλοντικών επιπτώσεων από προγράμματα και έργα στην προστασία των ορεινών περιοχών. Η ολοκληρωμένη Ανάπτυξη της Ηπείρου. Πρακτικά του 4^ου Διεπιστημονικού Διαπανεπιστημιακού Συνεδρίου του Ε.Μ.Π. για την προστασία και ανάπτυξη του ορεινού περιβάλλοντος και των τοπικών ευρωπαϊκών πολιτισμών, Τόμος Β΄, Συνεδριακό Κέντρο Μετσόβου: 23-26 Σεπτεμβρίου 2004.

Μιχαηλίδου Ε., 2007. Αξιοποίηση των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών της Ηπείρου για την Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη της περιοχής. Η ολοκληρωμένη Ανάπτυξη της Ηπείρου. Πρακτικά του 4^ου Διεπιστημονικού Διαπανεπιστημιακού Συνεδρίου του Ε.Μ.Π. για την προστασία και ανάπτυξη του ορεινού περιβάλλοντος και των τοπικών ευρωπαϊκών πολιτισμών, Τόμος Α΄, Συνεδριακό Κέντρο Μετσόβου: 23-26 Σεπτεμβρίου 2004.

Ρόκος Δ., 2007.Η Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη της Ηπείρου Προβλήματα, Δυνατότητες και Περιορισμοί. Η ολοκληρωμένη Ανάπτυξη της Ηπείρου. Πρακτικά του 4^ου Διεπιστημονικού Διαπανεπιστημιακού Συνεδρίου του Ε.Μ.Π. για την προστασία και ανάπτυξη του ορεινού περιβάλλοντος και των τοπικών ευρωπαϊκών πολιτισμών, Τόμος Α΄, Συνεδριακό Κέντρο Μετσόβου: 23-26 Σεπτεμβρίου 2004.

Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2007. Εθνικό Στρατηγικό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2007-2013.Ειδική Γραμματεία Γ’ ΚΠΣ.

Υπουργείο Αγροτικής ανάπτυξης και Τροφίμων, 2006. Ελλάδα: Δεύτερη Έκθεση σχετικά με την κατάσταση των φυτογενετικών πόρων για τα τρόφιμα και τη γεωργία, Διεύθυνση Χωροταξίας & Προστασίας Περιβάλλοντος.

[1] Υπουργείο Αγροτικής ανάπτυξης και Τροφίμων, 2006. Ελλάδα: Δεύτερη Έκθεση σχετικά με την κατάσταση των φυτογενετικών πόρων για τα τρόφιμα και τη γεωργία, Διεύθυνση Χωροταξίας & Προστασίας Περιβάλλοντος