Προβλήματα

Προβλήματα – Ανάγκες

της ευρύτερης περιοχής του Νομού Θεσπρωτίας

Οι ορεινές περιοχές του Νομού Πρεβέζης εμφανίζουν χαρακτηριστικά προβλήματα χωρικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά, τα κυριότερα από τα οποία αφορούν στην πλειοψηφία των ορεινών οικισμών της Ηπείρου, αλλά και της Ελλάδας. Τα συνηθέστερα από αυτά είναι η σταδιακή εγκατάλειψη των ορεινών χωριών, αποτέλεσμα της εσωτερικής μετανάστευσης από τη δεκαετία του ’70 και μετά, οι βασικές ελλείψεις σε έργα υποδομής, υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης, η σημαντική περιβαλλοντική υποβάθμιση (ρύπανση ποταμών και λιμνών, αποψίλωση δασικών εκτάσεων, κ.λ.π.) και οι εν δυνάμει κίνδυνοι εξαιτίας του αναπτυσσόμενου ορεινού τουρισμού.

Α. ΧΩΡΟΣ

Χωροταξικός Σχεδιασμός

Η νομική βάση για την άσκηση χωροταξικού σχεδιασμού, στην Ελλάδα, δημιουργήθηκε με το Σύνταγμα του 1975. Μέχρι τότε η χωροταξία ήταν ανύπαρκτη, αλλά και έκτοτε δεν έχει ασκηθεί συστηματικά και ολοκληρωμένα. Στις περιπτώσεις όπου υπάρχει κρατική παρέμβαση στο σχεδιασμό του χώρου αυτή γίνεται κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, με κριτήρια οικονομικά (οικονομικός προγραμματισμός και περιφερειακή ανάπτυξη).

Οι ορεινές περιοχές εμφανίζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά και πολιτισμικά, τα οποία θα έπρεπε να λαμβάνονται υπόψη σε οποιαδήποτε διαδικασία σύστασης χωροταξικού σχεδίου. Σκοπός εξάλλου του χωροταξικού σχεδιασμού οφείλει να είναι η ισόρροπη ανάπτυξη κέντρου και περιφέρειας, κάτι το οποίο δεν μπορεί να εξασφαλίσει η μονοδιάστατη οικονομική προσέγγιση.

Απόρροια της έλλειψης χωροταξικού σχεδιασμού και ειδικότερα ολοκληρωμένου χωροταξικού σχεδίου για τις ορεινές περιοχές της Ελλάδας, είναι η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη, σε βάρος συνήθως, του φυσικού περιβάλλοντος.

Η απουσία θεσμοθετημένων χρήσεων γης (αναγκαία ακόμη και στις πιο απρόσιτες ορεινές περιοχές) συμβάλει ουσιαστικά στην αυθαίρετη και ατιμώρητη καταπάτησή τους. Οι εμπρησμοί που οδηγούν στην εξαφάνιση εκατομμυρίων εκτάσεων δασικής γης, αποτελούν απτή απόδειξη. Στον ορεινό όγκο του Γράμμου (νομός Ιωαννίνων και νομός Καστοριάς) κάηκε ένας από τους πολυτιμότερους ελληνικούς δρυμούς με εξαιρετικά σπάνια είδη πανίδας και χλωρίδας. Δεν είναι τυχαίο ότι υπάρχουν σχέδια για μελλοντική «ανάπτυξη» τουριστικών δραστηριοτήτων (χιονοδρομικός τουρισμός) σε τμήμα των καμένων εκτάσεων. Η απουσία νομικού πλαισίου προστασίας της περιοχής και αυστηρής χωροθέτησης χρήσεων, προφανώς λειτουργεί καταλυτικά στην καταστροφή του φυσικού πλούτου. Πολλές δασικές περιοχές της Ηπείρου και ειδικά του νομού Ιωαννίνων και Άρτας έχουν καεί τα τελευταία χρόνια. Τα σχέδια για την ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων και η ανάγκη για δημιουργία βοσκοτόπων, μοιάζουν να αποτελούν βασικές αιτίες αρκετών πυρκαγιών.

Οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών, στην πλειοψηφία τους ηλικιωμένοι και οικονομικά αδύναμοι, στερούνται περισσότερο από κάθε άλλο, την απώλεια του φυσικού περιβάλλοντος. Οι ορεινοί πολιτισμοί είναι δεμένοι με τη φύση – με τη γη και τα δάση. Είναι πολιτισμοί του ξύλου, των αμπελιών, της κτηνοτροφίας και της πέτρας. Αφανισμός δασικών και οικιστικών εκτάσεων σημαίνει αφανισμό των καλλιεργειών, των φυσικών πηγών, των παραδοσιακών σπιτιών. Σημαίνει το σταδιακό χαμό των ορεινών πολιτισμών. Όταν και οι ελάχιστοι ηλικιωμένοι κάτοικοι αναγκαστούν να εγκαταλείψουν τα καμένα ορεινά χωριά τους, τι μένει;

Κι αν διαλέξουν να μείνουν θα γίνουν υπάλληλοι, προκειμένου να επιβιώσουν, των μελλοντικών ξενοδοχο-ιδιοκτητών και μαγαλο-επιχειρηματιών, οι οποίοι θα σπεύσουν να εκμεταλλευτούν κάθε σπιθαμή καμένης γης – στο όνομα πάντα της «ανάπτυξης». Μιας ανάπτυξης στημένης σε ένα πλαστό σκηνικό που σε τίποτα δε θα θυμίζει τους πολιτισμούς που κάποτε γεννήθηκαν στον τόπο εκείνο.

Η ορεινή Ηλεία και Εύβοια αποτελούν τα πιο πρόσφατα παραδείγματα μιας τέτοιας ανάπτυξης.

Β. ΚΟΙΝΩΝΙΑ

1. Εγκατάλειψη ορεινών περιοχών

Η σταδιακή ερήμωση των ορεινών περιοχών της Ελλάδας παρατηρείται τη δεκαετία του ’60 και ’70 κυρίως, οπότε οι δεδομένες κοινωνικές συνθήκες ωθούν τους ορεσίβιους να αναζητήσουν εργασία σε μικρές ή μεγαλύτερες πόλεις. Στα χωριά μένουν συνήθως οι ηλικιωμένοι, οι οποίοι δύσκολα εγκαταλείπουν τον τρόπο ζωής τους και τον τόπο τους. Το αποτέλεσμα είναι, σήμερα, στην πλειοψηφία τους τα ορεινά χωριά να είναι σχεδόν έρημα – λιγότερο η περισσότερο, με ελάχιστες μόνο εξαιρέσεις.

Η εγκατάλειψη των ορεινών περιοχών σημαίνει την εγκατάλειψη του ορεινού πολιτισμού, με ότι αυτό συνεπάγεται. Εγκατάλειψη των παραδοσιακών τρόπων καλλιέργειας της γης, του παραδοσιακού τρόπου ζωής (έθιμα, ασχολίες, τέχνες, κ.λ.π.) και κατ’ επέκταση των όσων έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος στη μακρόχρονη διαβίωσή του στην ορεινή φύση. Ο σύγχρονος άνθρωπος επιστρέφει στον ορεινό χώρο, κυρίως ως τουρίστας (εποχιακή κατοίκηση).

Ο Νομός Θεσπρωτίας, θεωρείται μία από τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές της Ελλάδας, με δυσμενείς γεωμορφολογικές συνθήκες, πληθυσμιακή διασπορά, χαμηλό επίπεδο υποδομών και χαμηλό βαθμό αξιοποίησης των πλουτοπαραγωγικών πόρων που υπάρχουν στην περιοχή. Όλη αυτή η σφαιρικότητα της υποβάθμισης, σε συνδυασμό με τις περιορισμένες επενδυτικές δραστηριότητες, την ανεργία και την υποαπασχόληση και τις ανισότητες, υπήρξαν οι κύριοι υπεύθυνοι για ένα μεγάλο ρεύμα μετανάστευσης το οποίο είναι ιδιαίτερα ορατό στους ορεινούς δήμους και κοινότητες του νομού. Η επιστροφή μόνιμου πληθυσμού στα ορεινά χωριά και κυρίως νέων ανθρώπων, ικανών να εξασφαλίσουν ένα ζωντανό μέλλον, είναι ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση στην προσπάθεια ανάπτυξης του ελληνικού ορεινού χώρου.

2. Έλλειψη νέων γυναικών

Η πλειοψηφία των ορεινών χωριών χαρακτηρίζεται από έντονη έλλειψη νέων γυναικών. Συγκεκριμένα, όσο πιο ορεινή και απομακρυσμένη είναι μια περιοχή τόσο μεγαλύτερο είναι το πρόβλημα. Πολλές γυναίκες, ιδιαίτερα οι νέες και οι μορφωμένες, εγκαταλείπουν τα χωριά τους σε αναζήτηση καλύτερης τύχης στα αστικά κέντρα της χώρας μας, ενώ αυτές που παραμένουν, για οικογενειακούς κυρίως λόγους, ουσιαστικά αποκλείονται από την αγορά εργασίας.

Μια από τις δυσμενείς συνέπειες της φυγής των νέων γυναικών είναι η ανατροπή της αριθμητικής ισορροπίας μεταξύ ανδρών και γυναικών (ιδιαίτερα σε ορεινά απομονωμένα χωριά) με επακόλουθη τη δυσκολία που αντιμετωπίζει ο αρσενικός πληθυσμός να βρει ταίρι. Το ότι οι γυναίκες φεύγουν από τα ορεινά χωριά αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες που θα κρίνει αν θα κρατηθούν ή όχι ζωντανά τα ορεινά χωριά της Ελλάδας. Βέβαια η λύση δεν είναι να πείσουμε τις γυναίκες να δεχθούν να ζήσουν την δύσκολη ζωή της υπαίθρου αλλά να αλλάξουν, προς το καλύτερο, οι συνθήκες ζωής στην ορεινή Ελλάδα και να γίνουν αν όχι ελκυστικές τουλάχιστον ανεκτές, τόσο για τις γυναίκες, όσο και για τους άνδρες. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι γυναίκες της υπαίθρου αποτελούν ένα ισχυρό παράγοντα κοινωνικής συνοχής και ένα σημαντικό αλλά αναξιοποίητο δυναμικό και ότι αν τους δοθεί η ευκαιρία μπορούν να συμβάλουν με την εργασία τους πολύ θετικά στο ξαναζωντάνεμα των ορεινών χωριών, στην βελτίωση της οικονομικής θέσης των αγροτικών πληθυσμών και στην αναστροφή της τάσης εγκατάλειψης των ορεινών περιοχών.

3. Ελλιπής Υγειονομική Περίθαλψη

Η έλλειψη ικανοποιητικής υγειονομικής περίθαλψης είναι χαρακτηριστικό όλων των νομών της Ηπείρου και ιδιαίτερα των ορεινών περιοχών. Στο νομό Θεσπρωτίας το πρόβλημα εμφανίζεται εντονότερο ακόμη. Η Ηγουμενίτσα δεν διαθέτει Νοσοκομείο. Ο πληθυσμός εξυπηρετείται από το Γενικό Νοσοκομείο – Κέντρο Υγείας Φιλιατών ή τα νοσοκομεία των πόλεων των γειτονικών νομών (πολύ συχνά επιλέγονται τα νοσοκομεία της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, παρά τη μεγάλη γεωγραφική απόσταση).

Για την Ήπειρο γενικά, εδώ και χρόνια γίνονται εκκλήσεις από τους πολίτες και τις αρχές της περιφέρειας προς το αρμόδιο υπουργείο για την βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών, εργαστηριακών εξοπλισμών και κτιριακών υποδομών υγείας. Πρόσφατα μάλιστα, 04.01.08 έγινε έκκληση προς τον Υπουργό Υγείας και Κοινωνικής πρόνοιας καθώς:

α) Καθυστερεί απαράδεκτα η κάλυψη των θέσεων αγροτικών ιατρών στο σύνολο των περιφερειακών ιατρείων. Στην καλύτερη περίπτωση ο χρόνος αυτός διαρκεί τρεις μήνες και φτάνει έως και εννέα ολόκληρους μήνες.

β) Οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών στερούνται ως εκ τούτου πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που οι αγροτικοί ιατροί κάνουν να επισκεφθούν τα ορεινά χωριά ολόκληρους μήνες. Οι αρνητικές επιπτώσεις στο σύνολο των μονίμων κατοίκων των περιοχών αυτών, ηλικιωμένων ή μη, είναι ήδη ορατές.

γ) Τα Κέντρα Υγείας αγροτικού τύπου, στο χώρο ευθύνης των οποίων ανήκουν τα περιφερειακά ιατρεία, λόγω έλλειψης ιατρικού προσωπικού αντιμετωπίζουν έντονα λειτουργικά προβλήματα, με κυριότερο την κάλυψη των εφημεριών. Οι επιπτώσεις στην ποιότητα παροχής πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας στις απομακρυσμένες περιοχές της Ηπείρου είναι αυτονόητες.

Σημαντικά προβλήματα παρατηρούνται σε όλα τα κέντρα υγείας αγροτικού τύπου, τα οποία εξυπηρετούν τα ορεινά χωριά. Τα κυριότερα προβλήματα εντοπίζονται στην έλλειψη προσωπικού και στην ανεπάρκεια του εξοπλισμού, γεγονός που τα καθιστά δυσλειτουργικά. Το θέμα στο οποίο θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση και αφορά στην υγεία είναι η διαθεσιμότητα ασθενοφόρων του ΕΚΑΒ στις ορεινές περιοχές.

Η έγκαιρη αντιμετώπιση επειγόντων περιστατικών και η ασφάλεια για τη ζωή άλλα και – αν θέλουμε να προχωρήσουμε ένα βήμα παραπέρα - οι υπηρεσίες προληπτικής ιατρικής, όπως για παράδειγμα η εξασφάλιση πλήρως εξοπλισμένων κινητών μονάδων που θα μπορούν να επισκέπτονται απομακρυσμένα ορεινά χωριά και θα προσφέρουν υπηρεσίες, είναι πολύ σημαντικοί παράγοντες για τη συγκράτηση του πληθυσμού στις ορεινές περιοχές όχι μόνο της Ηπείρου, αλλά και γενικότερα.

Επίσης, η επένδυση σε νέες τεχνολογίες (π.χ τηλεϊατρική) θα βοηθήσουν στον σταδιακό περιορισμό των προβλημάτων σε θέματα υγείας των κατοίκων των ορεινών περιοχών της Ηπείρου. Θετικό παράδειγμα προς αυτήν την κατεύθυνση αποτελεί το δίκτυο EPIRUS–NET, το οποίο λειτουργεί από το 2000. Είναι ένα δίκτυο Τηλε-ιατρικής και Τηλε-εργασίας, το οποίο ανήκει στην Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ηπείρου και αναπτύσσεται σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Βασικός κορμός του δικτύου είναι τα Ιωάννινα, η Άρτα, η Πρέβεζα και οι Φιλιάτες (Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο (Γ.Ν.) Ιωαννίνων, Γ.Ν.«Χατζηκώστα», Γ.Ν. Πρέβεζας, ΓΝ Άρτας, ΚΥ Μετσόβου) με προοπτική επέκτασης σε όλη την Ήπειρο, τη Λευκάδα και την Αιτωλοακαρνανία.

(http://2tee-n-smyrn.att.sch.gr/telemed.files/telemed.htm#epirus-net, http://medlab.cs.uoi.gr/epirusnet.asp)

Από την άλλη ένα - λεπτό- ζήτημα στο οποίο πρέπει να δοθεί λύση και παρατηρείται κυρίως στις απομακρυσμένες περιοχές είναι η διαφορά στο επίπεδο της εκπαίδευσης των – ειδικευόμενων- γιατρών δεδομένου ότι άλλη είναι η εμπειρία, οι ευκαιρίες και η γνώση που αποκτάται σε ένα Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο και διαφορετική σε ένα νοσοκομείο του κέντρου ή μιας μικρής επαρχιακής πόλης. Απαιτείται άρα αναδιοργάνωση του συστήματος και μηχανισμοί και πολιτικές τέτοιες που να εξασφαλίζουν ότι το επίπεδο εκπαίδευσης των γιατρών είναι ίδιο και ανεξάρτητο από το φορέα ο οποίος το παρέχει.

4. Εκπαίδευση

Η Θεσπρωτία είναι από τους πιο αραιοκατοικημένους νομούς της χώρας μας καθώς φιλοξενεί λιγότερους από 45.000 κατοίκους σε μια έκταση που αγγίζει τα 1525 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Και η κατάσταση δεν φαίνεται να βελτιώνεται. Οι βασικοί δείκτες δημογραφικής εξέλιξης (δείκτες γονιμότητας, γήρανση του πληθυσμού, μετανάστευση), για τον νομό της Θεσπρωτίας, σύμφωνα με στοιχεία της ΕΣΥΕ, έχουν αρνητικές τάσεις. Μία από τις ενδείξεις για την γενικότερη τάση μετανάστευσης των νέων του νομού Θεσπρωτίας, αλλά και της έλλειψης κινήτρων για την έστω προσωρινή προσέλκυση νέων από άλλες περιοχές αποτελεί η ελάχιστη ζήτηση των νέων για σπουδές στο ΤΕΙ Ηπείρου, παράρτημα Ηγουμενίτσας. Για το έτος 2006-2007, σύμφωνα με τα αποτελέσματα των πανελλαδικών εξετάσεων, στο Παράρτημα Ηγουμενίτσας του ΤΕΙ Ηπείρου, μετά την ανακοίνωση των βάσεων, εισάγονται μόνο 6 σπουδαστές. Συγκεκριμένα, το παράρτημα Ηγουμενίτσας αποτελείται από τρεις σχολές στις οποίες: στη Σχολή Τουριστικών Επιχειρήσεων δεν υπάρχουν σπουδαστές σε σύνολο 208 προσφερόμενων θέσεων, στη Σχολή Ιχθυοκομίας-Αλιείας στο Α' έτος θα υπάρχουν μόνο 2 φοιτητές σε σύνολο 270 θέσεων και στη Σχολή Εφαρμοσμένων Ξένων Γλωσσών μπήκαν μόλις 4 φοιτητές σε σύνολο 190 κενών θέσεων.

Η εφημερίδα «καθημερινή» είχε τότε σχολιάσει ότι ‘τα κενά που εμφανίζονται σε κάποιες σχολές με την εφαρμογή της «βάσης του δέκα» ανέδειξαν τη γύμνια ενός συστήματος το οποίο δεν στόχευε στην καλύτερη εκπαίδευση, αλλά στη γεωγραφική αναδιανομή εισοδημάτων συν την εκπλήρωση πολιτικών ρουσφετιών. Αποδείχθηκε ότι πολλά από τα τμήματα που φυτεύτηκαν στην περιφέρεια δεν έχουν λόγο ύπαρξης, αφού οι υποψήφιοι με στοιχειώδη γνωστικά εφόδια τα απέρριψαν’.

Κάποιοι άλλοι ισχυρίζονται ότι φταίει το νέο σύστημα του υπουργείου παιδείας με τις βάσεις.

Το ζήτημα μας όμως δεν είναι αυτό. Αυτό που γίνεται αντιληπτό και είναι το πιο ανησυχητικό είναι ότι οι νέοι της Ηγουμενίτσας και του νομού Θεσπρωτίας δεν επιλέγουν να σπουδάσουν στον τόπο τους. Δεν επέλεξε ούτε ένας – από τους έχοντας τα προσόντα- να σπουδάσει στη Σχολή Τουριστικών Επιχειρήσεων του Παραρτήματος Ηγουμενίτσας, μιας ειδικότητας, που είναι σημαντική για την περαιτέρω ανάπτυξη της Θεσπρωτίας αφού η περιοχή περιλαμβάνει αναξιοποίητους φυσικούς και πολιτισμικούς πόρους. Αλλά και στη Σχολή Ιχθυοκομίας – Αλιείας και σε αυτή των εφαρμοσμένων Ξένων Γλωσσών, οι επιτυχόντες είναι σχεδόν ανύπαρκτοι. Οι νέοι της Θεσπρωτίας προτιμάνε άλλα αστικά κέντρα και αυτό συνεπάγεται και μεγάλες πιθανότητες να μην γυρίσουν ποτέ ως ενεργοί πολίτες στον τόπο τους.

5. Καποδίστριας

Ο διοικητικός διαχωρισμός με βάση το σχέδιο Καποδίστριας δεν έγινε με κριτήρια περιβαλλοντικά ή κοινωνικά και με γνώμονα την ισόρροπη ανάπτυξη όλων των περιοχών της χώρας. Το αποτέλεσμα είναι, πολύ συχνά, να ευνοείται η (οικονομική κυρίως) ανάπτυξη ορισμένων περιοχών σε βάρος άλλων.

Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί και ο δήμος Φιλιατών, της Θεσπρωτίας. Ο δήμος είναι κυρίως πεδινός, ενώ περιλαμβάνει και την ορεινή περιοχή της Μουργκάνας. Το μεγαλύτερο μέρος (αν όχι όλο) της χρηματοδότησης κατευθύνεται στις πεδινές περιοχές του δήμου, με αποτέλεσμα τα ορεινά χωριά να μένουν στο περιθώριο της όποιας ανάπτυξης. Χωρίς την εξασφάλιση των απαραίτητων κονδυλίων για έργα υποδομής, υγείας, εκπαίδευσης, κ.λ.π., τα ορεινά χωριά της περιοχής ερημώνουν. Το φαινόμενο της εσωτερικής μετανάστευσης από τις ορεινές προς τις πεδινές περιοχές είναι ιδιαίτερα έντονο στη Μουργκάνα.

Σε σχετική ιστοσελίδα αναφέρεται:

«...Η Μουργκάνα έχει αφεθεί στην πλήρη εγκατάλειψη και έχασε τις δημόσιες υπηρεσίες που παρείχαν ικανοποιητικές υπηρεσίες στους πολίτες. Έτσι έχουμε πολλά «νεκρά» δημοτικά διαμερίσματα από κόσμο και υπηρεσίες. Με μόνο συνδετικό κρίκο με το δήμο τα δημοτικά τέλη και τους κάδους καθαριότητας σε κεντρικούς δρόμους. Αυτό οδηγεί στην εσωτερική μετανάστευση προς τις Φιλιάτες, Ηγουμενίτσα, Ιωάννινα, Πρέβεζα και Αθήνα. Κάτι που δεν το θέλουμε. Την ερήμωση».

6. Ανεργία

Η ανεργία αποτελεί ίσως το πιο σημαντικό πρόβλημα του νομού και δημιουργεί αλυσιδωτά και άλλα προβλήματα (μετανάστευση, ερήμωση χωριών, κλείσιμο τοπικών δημόσιων γραφείων, δυσκολία εξυπηρέτησης-μεγάλο κόστος δημοσίων υπηρεσιών για τους λίγους εναπομείναντες κατοίκους των ορεινών περιοχών-, εγκατάλειψη παραδοσιακών ασχολιών, μειωμένη αγοραστική δύναμη του τοπικού πληθυσμού, χαμηλό επίπεδο επενδύσεων, κόκ).

Η Ήπειρος και συγκεκριμένα η Θεσπρωτία άλλωστε, ήταν και παραμένει στην τελευταία γραμμή του καταλόγου των αναπτυγμένων Περιφερειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καταλαμβάνοντας έτσι την πρώτη θέση αυτών που κυριαρχεί η φτώχια και η ανεργία.

Γ. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

1. Έργα υποδομής

1.1 Οδικό Δίκτυο

Η γεωμορφολογία της Ηπείρου σε συνδυασμό με τη θέση της στην περιφέρεια Ηπείρου και την ανεπάρκεια του οδικού δικτύου συντελεί στο να έχουν προβληματική ή καθόλου συγκοινωνία (ΚΤΕΛ), κυρίως τους χειμερινούς μήνες, πολλά απομακρυσμένα και ορεινά χωριά του νομού Θεσπρωτίας.

1.2 Αγωγός Φυσικού Αερίου

Στο χωριό Πέρδικα, του νομού Θεσπρωτίας, σχεδιάζεται να κατασκευαστεί η κατάληξη του αγωγού του φυσικού αερίου. Οι κάτοικοι αντιδρούν θεωρώντας ότι η κατασκευή του αγωγού θα επιβαρύνει περιβαλλοντικά την περιοχή με αρνητικές επιπτώσεις στον τουρισμό αλλά και στην ποιότητα της ζωής των ίδιων.

Σε σχετικές ιστοσελίδες αναφέρονται τα εξής:

«…ΟΧΙ στην διέλευση και κατάληξη του ελληνοιταλικού αγωγού αερίου και της υποθαλάσσιας διασύνδεσης στην θέση «Σταυρολιμένας» Πέρδικας και γενικότερα στα διοικητικά όρια της τουριστικής κοινότητας».

«…. δημιουργία εργοστασιακής μονάδας συμπίεσης υγραερίου με 3-4 καμινάδες 35-40 μέτρων και έκταση περίπου 30 στρεμμάτων. Ένα τέτοιο τερατούργημα πολύ δύσκολα θα πείσει τους Περδικιώτες ότι γίνεται προς όφελος της δρομολογημένης τουριστικής ανάπτυξης, ότι οι ρύποι αν και ρύποι φυσικού αερίου παραμένουν ρύποι που θα επιβαρύνουν το περιβάλλον και θα υποβαθμίσουν τον τρόπο ζωής στην περιοχή».

2. ΧΑΔΑ - ΧΥΤΑ

Σημαντικό πρόβλημα αποτελεί η ύπαρξη παράνομων Χώρων Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Απορριμμάτων (ΧΑΔΑ). Το πρόβλημα είναι υπαρκτό όχι μόνο στην περιφέρεια Ηπείρου αλλά σε ολόκληρη την Ελλάδα και βάσει νομοθεσίας- κοινοτικής και εθνικής- θα πρέπει η χώρα μέχρι το τέλος του 2008 να κλείσει όλους τους ΧΑΔΑ και να κατασκευάσει 56 νέους οργανωμένους Χώρους Υγειονομικής Ταφής.

Στην Ήπειρο λειτουργούσαν 265 ΧΑΔΑ. Ύστερα από τις πρωτοβουλίες της Περιφέρειας και σε συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση 101 χωματερές έχουν ήδη αποκατασταθεί, 139 είναι σε φάση αποκατάστασης και 25 θα παραμείνουν σε λειτουργία μέχρι την ολοκλήρωση των ΧΥΤΑ. (www.epirus.gov.gr/news/dt/2008/dt1205.doc).

Στο νομό Θεσπρωτίας υπάρχουν ΧΑΔΑ στις εξής περιοχές:

Δήμοι:

Αχέροντα (Σπάρτιλα, Προφ. Ηλίας, Αρκονάκι, Μπουρίμα, Βιέρος), Ηγουμενίτσας (Κοτσέκι, Γωνιά), Μαργαριτίου (Παλαιά Σενίτσα, Αγονα), Παραμυθιάς (Σφαγεία, Γήπεδο, Κώκυτος, Γκρίκα, Σταυρός, Κοτσέκι, Μπέση, Νταμάρι, Πλιακωτό, Στενέση, Καραβάτη, Στενόλακκος, Δασάκι, Γκρίκας, Κοιμητήρι Αμπελιάς), Παραποτάμου (Κόντρα, Μολόνδρα, Αγ. Γεώργιος), Κοιν. Πέρδικας (Ζωδώ), Συβότων (Μύλοι, Τσιφλίκι, Βραχώνας), Φιλιατών (Στροφή, Ταμπούρι, Μπόντιζτα, Βάρδα, Παλιούρια, Αγ. Αθανασίου, Λίσβα, Τσαγκάρη, Βρακάτικα, Μπόρτσα, Πετσί, Λάκος Βετού, Προσκύνηση, Τάκα, Βάναρη, Λιμανάκια, Βάρκο, Σταυροδρόμου, Ράχη Παναγιώτη)

και Κοιν. Σουλίου (Μεγάλη Ράχη, Τσαγγαριώτικο ρέμα, Γραβίλα, Ρέμα Μπαλντά, Σελκιά, Κερασιά).

Ένα από τα θέματα που απασχολούν τους κατοίκους του νομού Θεσπρωτίας και ειδικότερα του Καρβουναρίου του Δήμου Παραμυθιάς αποτελεί η εγκατάσταση στην περιοχή διανομαρχιακού χώρου υγειονομική ταφή αποβλήτων (ΧΥΤΑ). Αν και έχουμε συνηθίσει τις κοινωνικές αντιδράσεις σε περιπτώσεις χωροθέτησης ΧΥΤΑ, στη συγκεκριμένη περίπτωση, όπως το ιστορικό δείχνει, η πολιτική που ακολουθήθηκε, τα φυσικά περιβαλλοντικά στοιχεία και το σύνολο των δεδομένων της κατάστασης στο Καρβουνάρι, αποδεικνύουν ότι ο τοπικός πληθυσμός ο οποίος αντιδράει, έχει σε πολύ μεγάλο ποσοστό δίκιο.

Υπάρχουν εκατοντάδες δημοσιεύματα για το θέμα αυτό στο διαδίκτυο, κυρίως σε ιστοσελίδες τοπικού ενδιαφέροντος. Η άποψη του κοινού που επικρατεί – οι κυβερνητικές διευκρινήσεις και απόψεις είναι ανύπαρκτες και χωρίς επεξηγήσεις («Δεχθείτε την πραγματοποίηση του έργου γιατί αυτό θα γίνει είτε το θέλετε είτε όχι με την συνοδεία των ΜΑΤ και θα λειτουργήσει επίσης με την παρουσία των ΜΑΤ» ήταν τα λόγια του Περιφερειάρχη)- παρουσιάζουν μια κατάσταση που σε γενικά μπορεί να περιγραφεί ως εξής:

Το Καρβουνάρι είναι ένα χωριό 500 κατοίκων του δήμου Παραμυθιάς και είναι αναγνωρισμένο για την παραδοσιακή γεωργική δραστηριότητά του (μεταξύ άλλων, υπαίθρια εκτροφή προβάτων, βοοειδών και πουλερικών). Το δημοτικό συμβούλιο του Καρβουναρίου είχε συναινέσει στην εγκατάσταση του ΧΥΤΑ με προβλεπόμενη διάρκεια ζωής 5 έτη για τις ανάγκες των γειτονικών δήμων και είχε προτείνει μια θέση σε απόσταση αρκετά χιλιόμετρα από το χωριό και από κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα (κτηνοτροφία, γεωργία) με βάση την τοπική ανάγκη. Η απόφαση αυτή είχε ληφθεί κατά τρόπο καθαρά πολιτικό, χωρίς προηγούμενη μελέτη σκοπιμότητας, γεγονός το οποίο αποδεικνύει την καλή θέληση της τοπικής αυτοδιοίκησης του Καρβουναρίου για την εξεύρεση λύσης στο πραγματικό αυτό πρόβλημα. Η Περιφερειακή Διεύθυνση Ηπείρου και ο Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Θεσπρωτίας προκειμένου να αποφύγουν τα ευρωπαϊκά πρόστιμα, τροποποίησαν, χωρίς την προηγούμενη συναίνεση της τοπικής αυτοδιοίκησης του Καρβουναρίου, την ίδια τη φύση του ΧΥΤΑ, τον οποίο μετέτρεψαν σε διανομαρχιακό ΧΥΤΑ (για τις ανάγκες του μεγαλύτερου μέρους της Θεσπρωτίας και του νομού Πρέβεζας) με 20ετή διάρκεια λειτουργίας.

Έχοντας εξασφαλίσει την αρχική συναίνεση της τοπικής αυτοδιοίκησης στην εγκατάσταση ΧΥΤΑ στο δήμο της, η Περιφέρεια Ηπείρου, βασιζόμενη σε μεροληπτική περιβαλλοντική μελέτη 222 σελίδων, πρότεινε μια νέα θέση, στη μέση των βοσκοτόπων και σε απόσταση μόλις μερικών εκατοντάδων μέτρων από τις κατοικίες του χωριού, ετούτη τη φορά χωρίς τη συναίνεση των κατοίκων και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Μάλιστα έχουν εντοπιστεί σημαντικά λάθη στη μελέτη (ενδεικτικά αναλύονται στον διαδικτυακό τόπο: http://www.oikologio.gr/content/view/513/111/).

Περιληπτικά, η συγκεκριμένη περιοχή στην οποία έχουν ήδη αρχίσει τα έργα κατασκευής του ΧΥΤΑ παρά τις αντιδράσεις (γίνονται υπό αστυνόμευση!), είναι βοσκότοποι (αναγνωρισμένη βιολογική γεωργία), υπάρχουν πηγές πόσιμου νερού (και μάλιστα το χωριό του Προδρομίου υδρεύεται από αυτό), και επιπλέον βρίσκεται δίπλα στην υδρογραφική γραμμή μιας κοιλάδας σχήματος V που αντιστοιχεί με μία από τις μικρές διακλαδώσεις του ποταμού Κωκυτού – όπως παραδέχεται και η περιβαλλοντική μελέτη (ο ποταμός Αχέροντας και οι παραπόταμοι του Κωκυτός και Βουβοπόταμος αποτελούν φυσικούς τόπους «εξαιρετικού κάλλους» σύμφωνα με τον νόμο που αναφέρεται στον ΦΕΚ 7/Β της 13ης Ιανουαρίου 1977). Επιπρόσθετα, κατά τη διάρκεια των προπαρασκευαστικών έργων στη θέση, τα μηχανήματα εργοταξίου συνάντησαν αβαθείς πηγές νερού που καλύφθηκαν αμέσως.

Συμπέρασμα. Η τοπική κοινωνία δικαίως αντιδρά γιατί θεωρεί απαράδεκτη την απόφαση να κατασκευαστεί ΧΥΤΑ στο Καρβουνάρι στη σημερινή θέση των εργασιών καθότι πρόκειται για:

1. βεβιασμένη πολιτικό-οικονομική απόφαση η οποία βασίζεται στην αρχική συναίνεση της τοπικής αυτοδιοίκησης σε ένα τελείως διαφορετικό έργο, για να επισπευτεί, έστω και αναγκαστικά, η κατασκευή ενός άλλου ΧΥΤΑ με σκοπό την αποφυγή της πληρωμής από τον Ιανουάριο του 2009 των προβλεπόμενων προστίμων τα οποία επέβαλε η ΕΕ.

2. απόφαση η οποία λαμβάνει ελάχιστα υπόψη την προστασία του περιβάλλοντος και η οποία λήφθηκε βάσει μεροληπτικής περιβαλλοντικής μελέτης η οποία εμπεριέχει λάθη και αντιφάσεις.

Οι προσπάθειες επίλυσης του προβλήματος με τη δημιουργία ΧΥΤΑ των οποίων η εσπευσμένη εγκατάσταση πραγματοποιείται δια της βίας απλώς μεταθέτει το πρόβλημα, από πρόβλημα χωροθέτησης ΧΥΤΑ, σε πρόβλημα κακής διαχείρισης των υδάτων.

Κρίνεται λοιπόν για άλλη μια φορά απαραίτητη η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας- αλλά και των στελεχών της τοπικής αυτοδιοίκησης- με ορθή και εμπεριστατωμένη και όχι αποσπασματική και αντιεπιστημονική ενημέρωση και γνώση. Βεβαίως, υπάρχουν και θετικά παραδείγματα περιοχών στις οποίες έγινε η χωροθέτηση του ΧΥΤΑ και η υλοποίηση του έργου ήταν άμεση και χωρίς προβλήματα, όπως στην περίπτωση του ΧΥΤΑ της Βόρειας Διαχειριστικής Ενότητας Ευβοίας (εξυπηρετεί 7 δήμους) όπου μέσα σε ένα χρόνο (2006-2007) ολοκληρώθηκε το έργο. Το «κλειδί» στην περίπτωση αυτή ήταν η διαρκής και ενδελεχής ενημέρωση των πολιτών σε όλα τα στάδια της διαδικασίας.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η συμμετοχή και συμβολή του κοινού για τα θέματα των επιπτώσεων στο περιβάλλον από έργα πριν την υλοποίησή τους, συνιστά μια δημοκρατική αλλά και σημαντική προληπτική διαδικασία προς την κατεύθυνση της συν-ευθύνης διαχείρισης του περιβάλλοντος. (Έκθεση Περιβάλλον 2000-2006). Εξάλλου μόνο όταν κάποιος συμμετέχει ενεργά σε κάτι και μετέχει στις αποφάσεις για την υλοποίησή του μπορεί και να το βελτιώσει και να είναι συνεπής στην υποχρέωση εφαρμογής του.

3. Επιφανειακά - Υπόγεια Ύδατα

Από τα μεγάλα ποτάμια του Καλαμά και του Αχέροντα, αρδεύεται το σύνολο σχεδόν των παραποτάμιων πεδινών εκτάσεων της Θεσπρωτίας. Το γεωγραφικό ανάγλυφο του νομού, με βουνά, κοιλάδες, υπόγειες πηγές και παραπόταμους, σε συνδυασμό με τον λίγο πληθυσμό τον οποίο φιλοξενεί και την ελάχιστη τουριστική ανάπτυξη, καθιστά την περιοχή από τις πιο πλούσιες σε νερά. Η γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή του νομού στηρίζεται στο υδατικό του απόθεμα, ωστόσο, δεν φαίνεται να λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα στην κατεύθυνση της προστασίας, της παρακολούθησης και του ελέγχου των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων του νομού.

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα έρευνας που πραγματοποίησε το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, ο Καλαμάς κινδυνεύει από τη ρύπανση σε όλο το μήκος του, εξαιτίας των δραστηριοτήτων που λαμβάνουν χώρα στις όχθες του. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο ποτάμι καταλήγουν τα νερά του βιολογικού καθαρισμού των Ιωαννίνων, απόβλητα σφαγείων, αλλά και υπολείμματα φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων. Επιπλέον έχει παρατηρηθεί και σημαντική ρύπανση του υδροφόρου ορίζοντα της περιοχής.

Κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής ζητούν την άμεση λήψη μέτρων για τον καθαρισμό και την προστασία του ποταμού, ενώ παράλληλα προτείνουν την ίδρυση ενός Φορέα Διαχείρισης του Καλαμά.

Ένα επιπλέον πρόσφατο παράδειγμα για την απερισκεψία και τη μη προστασία των υδάτινων πόρων της Θεσπρωτίας, φαίνεται και στον ποταμό Κώκυτο και τους παραπόταμους τους (βλέπε πρόβλημα χωροθέτηση ΧΥΤΑ).

Περισσότερα στοιχεία για τον ποταμό Καλαμά από το πρόγραμμα LIFE που υλοποιήθηκε το 1999 έως το 2002:

http://www.epirus.gov.gr/programs/life/layman/laymans_report_gr.html

4. Τοπικά Προϊόντα

Ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο στην ελληνική αγορά είναι η αύξηση της τιμής των προϊόντων από την παραγωγή μέχρι την κατανάλωση. Τα αγροτικά προϊόντα πωλούνται σε πολύ χαμηλή τιμή από τον παραγωγό (συχνά ο παραγωγός δεν έχει παρά ελάχιστο κέρδος) και καταλήγουν στον καταναλωτή σε υπέρογκα αυξημένη τιμή (εξαιτίας των ενδιάμεσων μεσαζόντων). Το αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής, η οποία λειτουργεί ανεξέλεγκτα, σε βάρος των μικρών παραγωγών και των καταναλωτών είναι η σημαντική μείωση του εισοδήματος των αγροτών, ενίοτε μέχρι τα όρια της καταστροφής τους, η επιβάρυνση της τιμής των προϊόντων που τα καθιστά απρόσιτα σχεδόν και το υπερκέρδος των ελάχιστων μεσαζόντων.

Ειδικά για τις ορεινές και τις αγροτικές περιοχές, οι οποίες στηρίζονται αποκλειστικά σχεδόν στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων, αυτή η διαδικασία αγοράς και πώλησης είναι καταστροφική για την τοπική οικονομία. Αντίθετα, η δημιουργία τοπικών αγροτικών συνεταιρισμών οι οποίοι θα πωλούν οι ίδιοι τα προϊόντα τους, χωρίς την μεσολάβηση άλλων, μοιάζει η μόνη αξιόλογη λύση.

Σε σχετική με το θέμα ιστοσελίδα, στο Νομό Θεσπρωτίας, αναφέρεται:

«Τοπική Αγορά Θεσπρωτίας - έξω από την πόλη των Φιλιατών:

Η Θεσπρωτία χρειάζεται μία τέτοια συνεταιριστική αγορά - μεγάλου μεγέθους- που θα αφορά την αγροτική παραγωγή, την κτηνοτροφία και την αλιεία της Θεσπρωτίας.
Όσοι συμμετέχουν σε αυτό τον συνεταιρισμό θα πουλάνε μόνο μέσω αυτού χοντρική και λιανική οι ίδιοι. Έτσι θα ξεφύγει η παραγωγή από τους μεσάζοντες που χαμηλώνουν τις τιμές σε τέτοιο σημείο που ο παραγωγός να είναι πάντα στα όρια της καταστροφής. Και θα αποκτήσει η Θεσπρωτία ένα δυνατό σύμμαχο ενίσχυσης της τοπικής αγοράς».

5. Ορεινός Τουρισμός

Ταξιδεύοντας κανείς στην Θεσπρωτία, και ιδιαίτερα στα ορεινά της, διαπιστώνει έντονα τα σημάδια της ερήμωσης των χωριών της. Διαπιστώνει όμως και με έκπληξη τον μοναδικό φυσικό και πολιτισμικό πλούτο, ο οποίος είναι ο λιγότερο διαφημισμένος και γνωστός από όλες τις περιοχές της Ηπείρου. Και ενώ το λιμάνι της Ηγουμενίτσας αποτελεί την πύλη εισόδου πλήθους επισκεπτών για την Ήπειρο και την Ελλάδα, ο νομός Θεσπρωτίας δεν έχει καταφέρει να κερδίσει μια σημαντική θέση στη τουριστική αγορά. Στην καλύτερη περίπτωση, οι επισκέπτες μπορεί να μείνουν 1 -2 ημέρες για να ‘σπάσουν’ το ταξίδι τους. Διανυκτερεύουν για να φύγουν.

Ίσως, η τοπική κοινωνία και οι φορείς δεν έχουν συνειδητοποιήσει τις προοπτικές της περιοχής τους. Ίσως, αναλογιζόμενοι την αίγλη των γειτονικών νομών (για παράδειγμα Ζαγοροχώρια, Τζουμέρκα), αποκαρδιώνονται και δεν ασχολούνται ενεργά και δυνατά με τον τουριστικό τομέα.

Όμως η έως τώρα ανύπαρκτη τουριστική ανάπτυξη του νομού, και ιδιαίτερα των ορεινών περιοχών, αποτελεί ένα ιδανικό πλαίσιο για τον εκ του μηδενός σχεδιασμό και τη δημιουργία ενός τουριστικού προτύπου το οποίο να διαφέρει ριζικά από όλα τα άλλα. Άλλωστε κάθε περιοχή έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και για αυτό η αντιγραφή και εφαρμογή τουριστικών μοντέλων από περιοχή σε περιοχή δεν έχει αξία. Η Θεσπρωτία ορεινή και δύσβατη, κυριαρχείται από τη δυτική Πίνδο και τις πλαγιές της που φτάνουν ως τη θάλασσα, με μικρές κοιλάδες οι οποίες διασχίζονται από πολλά ποτάμια μεταξύ των οποίων ο Καλαμάς και ο Αχέροντας που σχηματίζουν αξιόλογους οικότοπους σε πολλά σημεία του νομού. Δαντελωτές παραλίες αλλά και υπέροχα ορεινά τοπία συνθέτουν ένα μοναδικό συνδυασμό ο οποίος θα μπορούσε να προσελκύσει επισκέπτες καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου παρέχοντας ευκαιρίες για μοναδικές δραστηριότητες είτε στο βουνό είτε στη θάλασσα. Για αυτό η Θεσπρωτία θα πρέπει να ψάξει να βρει την ταυτότητα της, πολιτισμική και περιβαλλοντική, να ανακαλύψει τα στοιχεία αυτά που μπορούν να της προσδώσουν μια ξεχωριστή ταυτότητα, και με την κατάλληλη προβολή και διαφήμιση, τα χαρακτηριστικά της αυτά να γίνουν αναγνωρίσιμα και ανταγωνιστικά στην τουριστική αγορά.

Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό από τους εμπλεκόμενους ή μελλοντικά εμπλεκόμενους με τον τουρισμό της ορεινής Θεσπρωτίας, ότι η ηρεμία, η ανέγγιχτη ομορφιά και η ανυπαρξία τουριστικής ανάπτυξης μπορεί να δώσει την ώθηση, με λίγες κατάλληλες υποδομές, για την ήπια ανάπτυξη ορεινού τουρισμού μικρής ποιοτικής κλίμακας για επισκέπτες οι οποίοι κουράστηκαν από τα στημένα παραδοσιακά χωριά με τις πανάκριβες υπηρεσίες τους και την κοσμοσυρροή του Σαββατοκύριακου. Υπάρχει κόσμος ο οποίος αναζητά ένα ταξίδι στην ησυχία και στη φύση, στην αγνότητα και την απλότητα και για αυτούς τους επισκέπτες η Θεσπρωτία θα πρέπει να αναζητήσει τους τρόπους προσέλκυσης τους και της ποιοτικής φιλοξενίας τους.

Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι για τα ορεινά της Θεσπρωτίας οι τουριστικές υποδομές είναι ανύπαρκτες, το ιδανικό θα ήταν οι όποιες υποδομές και δραστηριότητες δημιουργηθούν να περιλαμβάνουν έντονα τις σύγχρονες αντιλήψεις και τεχνολογίες για την προστασία του φυσικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος, προσδίδοντας μια επιπρόσθετη αξία στην ταυτότητα της περιοχής.

Βιβλιογραφία

Ανδρεαδάκη Β., Βαρουτάκη Δ., Γιόγιακα Δ., Κούβαρη Σ., Παπαδάκη Μ., Η Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη του Νομού Θεσπρωτίας, Εργασία στο πλαίσιο των απαιτήσεων του Δ.Π.Μ.Σ. «Περιβάλλον και Ανάπτυξη» του Ε.Μ.Π. Αθήνα, 2003.

Δάκαρης Σ., 1972. Θεσπρωτία, Αθήνα, Αθηναϊκός Τεχνολογικός Όμιλος.

Διαμάντης Ε., 2002. Η Κιάφα και το κάστρο της, Ιωάννινα, εκδ. Θεοδωρίδης.

Επιμελητήριο Θεσπρωτίας 1999. Θεσπρωτία: Με οδηγό τον ήλιο. Ηγουμενίτσα.

Κραψίτης Β., 1976. Θεσπρωτικοί λόγιοι: Μελέτη, Αθήνα, Φίλοι του Σουλίου.

Κραψίτης Β., 1965. Ανεβαίνοντας στο Σούλι, Αθήνα.

Μάκος Η., 1991. Καλαμάς SOS: Ένα έγκλημα που πρέπει να αποτραπεί. Ηγουμενίτσα.

Μηλιώνης Χ., 1985. Καλαμάς και Αχέροντας. Διηγήματα. Αθήνα, Στιγμή.

Μήτσης Π., 2002. Θεσπρωτικό γλωσσικό ιδίωμα : Λεξιλόγιο από τα Κατωχώρια Φιλιατών (ερμηνεία, ετυμολογία, λαογραφικά στοιχεία, παιχνίδια και λαϊκές εκφράσεις), Φοινίκι, Λαογραφικό Μουσείο.

Μιχαλόπουλος Α., 1978. Ψυχογραφήματα : Το μοναστήρι του Ζαλόγγου – Ο χορός του Ζαλόγγου – Ο ηρωισμός των Σουλιωτών – Σουλιωτισσών, Αθήνα.

Μουσελίμης Σ., 1976. Τοπωνύμια τῆς Λάκκας Σουλίου: (Φροσύνης, Κουκουλῶν, Αυλοτόπου, Τσαγγαρίου, Μαμάκου, Παπαζαφείρι, Ζαβρούχου, Σουλίου, Σαμονίβας, Κιάφας καί Ἀβαρίκου - Μπενούκα), Ιωάννινα

Μουσελίμης Σ., 1980. Η Θωδώρω (Σουλιώτικος γάμος), Ιωάννινα.

Μουσελίνης Σ., 2000. Ηπειρώτικος γάμος περιοχής Σουλίου, Αθήνα, εκδ. Πλοηγός.

Οι ναοί του ιστορικού Σουλίου, Αθήνα.

Πατέλλης Γ., 1978. Έρευνες στις προβληματικές περιοχές του ελληνικού αγροτικού χώρου: 1. Κύθηρα 2. Ευρυτανία 3. Θεσπρωτία 4. Σάμος, Αθήνα.

Σαλαπάντας Π., 1886. Τα ηρωικά θύματα των Σουλιωτών και Σουλιωτίδων, Λονδίνο.

Σώκος Α., 1972. Από το Σούλι – Πέτα στο Μεσολόγγι, Αθήνα.

Τίτος Ματθαιάκης Μητροπολίτης Παραμυθίας, Φιλιατών και Γηρομερίου, 1966.

Χρηστοβασίλης Χ., 1904 – 1905. Σουλιώτες και Λιάπηδες, Αθήνα, Δ. Φέξη.

Διαδίκτυο

http://www.tsamantas.com/info/drastiriotites/oreinithesprotia.html

http://e-thesprotia.eu/forum/

http://e-thesprotia.pblogs.gr/2007/07/ko.html